شاید بارها و بارها دو کلمه احسان و نیکوکاری را در مفاهیم و آموزه‌های دینی مختلف دیده باشید. این دو اصل، از مفاهیم پایه و اساسی اکثر ادیان و به‌خصوص اسلام است که در طول تاریخ همواره به آن توصیه می‌شود. این دو کلمه معمولاً در کنار هم استفاده شده و در بسیاری موارد معنای یکسانی دارند. در واقع کلمه احسان که از ریشه حُسن (به معنای خوبی) گرفته شده، به معنای انجام هرگونه کار نیک است. این امر نیک می‌تواند در بسیاری جهات مختلف از جمله در امور فرهنگی، دینی، اجتماعی، شخصی و … باشد.

در شریعت اسلام، جایگاه احسان و نیکوکاری بسیار والا بوده و همواره توسط پیامبران و امامان مورد سفارش قرار گرفته است. علاوه‌بر این، خداوند نیز بارها در قرآن کریم به این امر پسندیده اشاره کرده و مسلمانان را موظف به انجام آن می‌کند. در این آیات و روایات بارها اشاره شده که این نیکوکاری اگرچه باید بدون توقع پاداش انجام شود، اما طبیعتاً برکات آن در زندگی فرد نیکوکار دیده می‌شود. در ادامه این مطلب قصد داریم تا با کمک آیه‌های قرآنی و روایاتی از احسان و نیکوکاری، بیشتر با این مفهوم آشنا شویم.

مفهوم احسان و نیکوکاری

انجام کارهای خوب، چه از نظر ادیان و مذاهب مختلف و چه از نظر انسانی، بسیار مورد قبول و خوشایند است. در قرآن نیز از احسان و نیکوکاری به‌عنوان یک ابزار اساسی برای تکامل انسان یاد می‌شود. انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات خداوند، با انجام امور خیر می‌تواند به مقامی بالا از بزرگواری برسد که شایسته اوست.

همه ما انسان‌ها تمایل داریم تا به شیوه‌های مختلف، ارزش و اعتبار خود را در جامعه بالا ببریم. این ذات طبیعی انسان است که خواهان احترام بوده و می‌خواهد تا از نظر سایر همنوعان خود بدون ایراد باشد. احسان و نیکوکاری نیز از راه‌های اصلی رسیدن به این جایگاه و دوری از هرگونه نقص و زشتی است. در واقع این ساده‌ترین راهی است که انسان می‌تواند انتخاب کند چرا که نه‌تنها ضرری برای او ندارد، بلکه کاملاً به نفع اوست.

به همین دلیل است که خداوند نه‌تنها در قرآن، بلکه از طریق پیامبران و ائمه نیز همواره به ما توصیه می‌کند تا راه احسان و نیکوکاری را در پیش بگیریم. علاوه‌بر این، باتوجه‌ به ذات طبیعی انسان و میل به دریافت اجر کارها، پاداش‌های دنیوی و اخروی نیز برای انجام این امور ذکر شده است.

نیکوکار واقعی چه کسی است؟

داشتن ریا و تزویر در تمامی امور خداپسندانه می‌تواند از ارزش معنوی آن کار نزد خدا بکاهد. احسان و نیکوکاری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و هرگونه ریا و یا انتظار پاداش در قبال انجام آن، ارزش کار را ضایع می‌کند. خداوند بارها در قرآن کریم به این موضوع اشاره کرده که مسلمانان واقعی، کارهای خیر را تنها در راه جلب رضای او انجام می‌دهند و توقع دریافت پاداش ندارند. اگرچه ثواب و اجر آن کار حتماً در دنیا و آخرت به آنان داده شده و هیچ کاری بدون حساب باقی نمی‌ماند. احسان و نیکوکاری از این‌ جهت اهمیت زیادی پیدا می‌کند.

از این‌رو، نیکوکار واقعی کسی است که امور نیک را تنها برای کمک به نیازمندان و جامعه خود انجام داده و در ازای آن پاداشی نمی‌خواهد. فرد نیکوکار، یکی از بارزترین خصوصیات با ارزش انسانی را داشته و شریف و مهربان است. دلیل اصلی ارزشمندی جایگاه این افراد نزد خداوند، این است که آن‌ها از هرگونه طمع به‌ دور هستند. این افراد به نفس خود غلبه کرده و با از خود گذشتگی تمام، آنچه از دارایی‌های مادی و معنوی دارند، احسان می‌کنند.

مهم‌ترین اصل در احسان و نیکوکاری، در نظر داشتن رضای خداوند است که در صورت عدم وجود آن، این انفاق هیچ ارزشی نخواهد داشت.

آثار نیکوکاری در جامعه

انجام امور نیک به‌عنوان یک وظیفه اجتماعی، منجر به استحکام روابط بین انسان‌ها شده و حس نزدیکی و صمیمت را در آن‌ها پر رنگ‌تر می‌کند. اگر کمی دقیق‌تر به اطراف خود نگاه کنید، می‌بینید که صورت‌های مختلف احسان و نیکوکاری در زندگی روزمره وجود دارد. به‌عنوان‌مثال، بخشیدن مال، غذا یا خوراک، انعام دادن، کمک به افراد ضعیف و نیازمند، صدقه و … همگی از اشکال مختلف احسان و نیکوکاری است. شاید شما در طول روز هر یک از این موارد را انجام داده و در آن لحظه متوجه کار خیر خود نشوید. اما پاداش آن را حتماً دریافت خواهید کرد.

در آیه‌های قرآنی همواره می‌توانیم توصیه‌هایی را ببینیم که افراد ثروتمند را به بخشش دارایی‌های خود به افراد نیازمند اطراف دعوت می‌کنند. خداوند در این آیات اشاره کرده که از آنچه می‌توانند، احسان کنند. ویژگی احسان و نیکوکاری در ذات الهی و فطرت بشر نهفته است. این ویژگی نه‌تنها برای شخص نیکوکار منفعتی ماندگار را در دنیا و آخرت دارد، بلکه آثار آن روی زندگی شخصی که مورد احسان قرار می‌گیرد نیز بدیهی است.

آثار احسان و نیکوکاری در جامعه، دقیقاً مانند نهالی است که کاشته شده و نه‌تنها باغبان، بلکه سایر افراد نیز از محصول و ثمر آن بهره‌مند می‌شوند. برای درک صحیح‌تر آثار این موضوع در زندگی فردی و جامعه، بهتر است نگاهی به آیه‌های قرآنی و روایت‌هایی از آن بیندازیم.

آیات و روایاتی از احسان و نیکوکاری

همان‌طور که پیش‌ از این نیز اشاره کردیم، خداوند در آیات زیادی از قرآن کریم به موضوع احسان و نیکوکاری اشاره کرده و اهمیت زیادی برای آن قائل شده است. همچنین روایات متعددی از پیامبران در دسترس است که آن‌ها نیز همیشه مردم را به انجام این امر پسندیده دعوت می‌کنند. در ادامه، به برخی از این آیات و روایات اشاره خواهیم کرد.

نمونه آیه‌های قرآنی از نیکوکاری

نمونه‌هایی از نیکوکاری در آیه‌های قرآنی عبارت است از؛

• «لَیسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الآْخِرِ وَ الْمَلائِکةِ وَ الْکتابِ وَ النَّبِیینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمساکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ السَّائِلینَ وَ فِی الرِّقابِ…»

معنی آیه: نیکی، (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) روی خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب کنید، بلکه نیکی (و نیکوکار) کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورده، مال (خود) را، با تمام علاقه‌ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و خواهندگان و بردگان، انفاق کند.

• «الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ» (لقمان/۴) «أُوْلَئِک عَلَی هُدًی مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُوْلَئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (لقمان/۵)

معنی آیه: همان‌ها که نماز را بر پا می‌دارند، زکات را ادا می‌کنند، و به آخرت یقین دارند. آنها بر طریق هدایت پروردگارشان هستند، و آن‌هایند رستگاران.

• «و یُطعِموُنَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکیناً و یَتیماً و أسیراً، إنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللَّهِ لا نریدُ مِنکُم جَزاءً و لاشُکُوراً» (انسان/۸)

معنی آیه: و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دهند. ما برای خشنودی خدا است که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم.

• «لِیُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا» (طلاق/7)

معنی آیه: بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند خدا هیچ کس را جز [به‌قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمی‏‌کند خدا به‌ زودی پس از دشواری آسانی فراهم می‏‌کند.

• مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ» (بقره/261)

معنی آیه: کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه، یک‌صد دانه باشد و خداوند آن را برای هر کس بخواهد (و شایستگی داشته باشد) دو یا چند برابر می‌کند و خدا (از نظر قدرت و رحمت) وسیع و (به همه چیز) داناست.

• «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَیعَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» (النحل / آیه ۹۰)

معنی آیه: همانا خداوند (مردم را) به عدل و احسان و دادن (حق) خویشاوندان، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و تجاوز، نهی می‌فرماید او شما را موعظه می‌کند باشد که متذکّر شوید.

نمونه روایات از احسان و نیکوکاری

پیامبران و امامان همواره به اهمیت و ضرورت احسان و نیکوکاری در بین مردم اشاره کرده‌اند. نمونه‌هایی از این روایات عبارت است از:

«امْتَحِنُوا شِیعَتَنَا… . إِلَی أَمْوَالِهِمْ کیفَ مُوَاسَاتُهُمْ لاخْوَانِهِمْ فِیهَا»؛ شیعیان ما را با سه چیز امتحان کنید (یکی از آن‌ها) نسبت به اموالشان، که به برادران دینی خود تا چه مقدار کمک و همراهی می‌کنند؟ [امام صادق (ع)]

«نِعْمَ زَادُ الْمَعَادِ الْإِحْسَانُ إِلَی الْعِبَادِ»؛ احسان و کمک به بندگان خدا، زاد و توشه مناسبی برای جهان پس از مرگ است. [امیرمؤمنان (ع)]

«مَنْ لَمْ یسْتَطِعْ أَنْ یصِلَنَا فَلْیصِلْ فُقَرَاءَ شِیعَتِنَا»؛ هر که قدرت ندارد به ما صله و احسان کند، شیعیان فقیر ما را صله و احسان کند. [امام کاظم (ع)]

«إِنَّهُ لَیعْرِضُ لِی صَاحِبُ الْحَاجَةِ فأُبَادِرُ إِلَی قضَائِهَا، مَخَافَةَ أَن یستَغْنِی عنْهَا صَاحِبُهَا»؛ گاهی که شخص محتاج و نیازمندی به من مراجعه می‌کند، با عجله و شتاب خواسته او را انجام می‌دهم؛ چون می‌ترسم که نیازش برطرف شود (و من از فیض پرداختن به احسان و نیکی به او محروم شوم). [امام صادق (ع)]

«رَأْسُ الْإِیمَانِ الْإِحْسَانُ إِلَی النَّاس»؛ کمک به مردم رأس ایمان است. [امام علی (ع)]

جمع‌بندی نهایی

در این مطلب سعی کردیم تا با بررسی بیشتر مفهوم احسان و نیکوکاری و آثار آن، نمونه‌هایی از آن را در آیات روایات بیان کنیم. نه تنها دین اسلام، بلکه همه ادیان در موارد زیادی سعی کرده‌اند تا خیر و خوبی را به بهترین شکل ممکن در بین مردم رواج دهند. یکی از بهترین شیوه‌های خوبی به دیگران نیز، احسان و نیکوکاری است. این فرهنگ همواره در بین مردم اجرا شده و می‌توان نمونه‌های گسترده‌ای از آن را در جوامع مختلف مشاهده کرد. همچین در مجله بنیاد دانش بخشی به نام نیکوکاری وجود دارد که می‌توانید مقالات بیشتری در این زمینه مطالعه کنید.

بنیاد دانش موسسه خیریه‌ای است که با توجه به لزوم و اهمیت نیکوکاری و رواج آن در جامعه برای شکوفایی استعدادهای کودکان و نوجوانان تلاش می‌کند. شما می‌توانید در این صفحه بیشتر با این موسسه آشنا شوید.